پراکندگی زبانها در روستاهای شمال خراسان

پراکندگی زبانها در روستاهای شمال خراسان

پراکندگی روستاهای شمال خراسان

مسائل قومی و زبانی از پیچیدگی خاصی برخوردار است و یکی از مهمترین مسائل سیاسی و فرهنگی جامعه بشری است.
در بسیاری از کشورهای جهان اختلافات قومی و زبانی مرکز صقل بحران های سیاسی و نظامی است. هرگاه مشکلات قومی و زبانی با مسائل مذهبی توام گردد و حکومتها نتوانند راه حل مناسبی را که مورد قبول همه گروهها باشدارائه دهند، باید منتظر عواقب ناگوار و مشکلات سیاسی و نظامی - اجتماعی - فرهنگی ناشی از آن باشند. پیچیدگی موضوع به حدی است که در برخی کشورها حل مسائل قومی و زبانی قرنها به طول کشیده و هنوز این مسائل به قوت خود باقی است و یا هر آن امکان بروز حوادث و درگیری وجود دارد.

مرزهای سیاسی بسیاری از کشورها و تقسیمات داخلی کشورهای زیادی بر مبنای ویژگیهای قومی – زبانی – مذهبی نواحی مربوط تعیین شده است. نقشه کشورهای اروپایی در حال حاضر بیشتر ملهم از مسائل قومی و زبانی است.
تقریبا هر گروه قومی و زبانی بزرگ برای خود کشور مستقلی دست و پا کرده است. در اروپا هر کجا که این تقسیمات در سطح بین المللی انجام نشده یا کشور به صورت فدرال (یوگسلاوی سابق) اداره می شود و یا هنوز مشکلات اساسی وجود دارد. (در زمان نوشتن مقاله یوگسلاوی هنوز کشور واحد بوده است) اختلاف کرس با فرانسه، ایرلند شمالی با انگلستان، مساله قبرس و... از نمونه های بارز آن است. البته اروپا پس از تقسیم در حد گروههای قومی و زبانی، از چند دهه قبل برای مقابله با بسیاری از مسائل اقتصادی و سیاسی و نظامی و به دست آوردن توان لازم برای مطرح شدن در سطح بین المللی وارد انواع اتحادیه ها شده که بازار مشترک اروپا نمونه کاملی از تلاش به سوی وحدت پس از تجزیه.
...به علت آنکه خراسان شمالی دروازه ایران به طرف آسیای مرکزی و سرزمینهای ماورالنهر و ترکستان بوده، از مهاجمان و مسافران شرقی هر گروهی که به ایران حمله کرده و یا وارد ایران می شده بخشی از جمعیت خود را ساکن می کرده است و یا خود ساکن می شده اند. انواع گروه های ترک، که وقتی به ریشه تاریخی آنها برمی گردیم، برخی متعلق به دوره غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان و تیموریان می باشند از این گروهند. بنابراین ریشه عده ای از ترکان خراسان چون ترکان گرایلی، جانی قربانی و... مربوط به قبل از دوران صفویه هستند. در زمان صفویه و پس از آن نیز گروههای مختلف ترک، البته در ابعاد محدودتر، به خراسان کوچانده شده اند. که مثلا برخی دهات شاهسونی از آن قبیلند.
...چون در خراسان شمالی در طول قرنها گروههای کوچ نشین و نیمه کوچ نشین بومی و یا مهاجر حضور فعال داشته اند و فعالیتهای کوچگری از زمان صفویه و آمدن ایلات کرد اوج گرفته است، در روستاهایی که قبلا ساخته شده اند و یا در روستاهایی ککه خود بنا کرده اند اسکان یافته اند. بدین ترتیب پراکندگی قومی در شمال خراسان گسترش بیشتر یافته است. بطوریکه در کانونهای کرد زبان به ترکها و یا در اعماق کانونهای ترکمن زبان به کردها و برعکس برخورد می کنیم. این روند با اسکان عشایر فعلی هنوز ادامه دارد. بعلاوه مراتع سر سبز خراسان شمالی که نسبت به مراتع خراسان جنوبی و بلوچستان چون بهشت برین است همیشه اقوام کوچ نشین و نیمه کوج نشین جنوبی را به خود جلب می کرده است و هنوز هم جلب می کند.
...عده ای از مالکان برزگ بویژه شاهزادگان قاجار برای آبادی املاک خود در خراسان رعایای خویش را از سایر نقاط به خراسان شمالی کوچانده اند و یا تشویق به آمدن کرده اند. بدین ترتیب گاه روستاهایی با گروه های قومی و زبانی و یا لهجه ای مختلف ایجاد شده است ککه در حال حاضر نیز این گروهها به اصالت خود وقوف کامل دارند. مثلا در روستا بزنگان که در اواخر قرن گذشته توسط یکی از شاهزادگان قاجار بنا شده است به افرادی از مرو، کرمان، گناباد، یزد، تربت حیدریه و هزارجات برمی خوریم.
...در برخی روستاها و شهرکها و شهرهای نوار مرزی ایران و شوروی و بویژه در مسیر راههای کاروانی سابق، مثلا کلات نادری، درگز، باجگیران به گروههای قومی و بویژه ترکهای آذری در این نقاط دور دست آن است که از 1884 میلادی و کمی جلوتر از آن و تا جنگ جهانی اول راه بین آذربایجان و شهر مقدس مشهد نه از طریق راههای فعلی بلکه از طریق باکو، دریای خزر و عشق آباد شوروی و باجگیران، یا درگز و کلات نادری و راههای فرعی دیگر بوده است. عده ای از این مسافران حضرت رضا(ع) که از آذربایجان بزرگ و یا قفقاز می آمده اند در این مسیرها اقامت گزیده اند و هم اکنون درصدی از مردم را تشکیل می دهند. برخی از این افراد هنوز هم با اقوام خود که در آذربایجان ساکن هستند قطع رابطه نکرده اند.
بنابراین می توان ترکهای خراسان را به دو گروه عمده تقسیم کرد: گروه ترکهای بومی معروف به ترکهای قوچانی، درگزی، بجنوردی که قدمت آنها به چند قرن می رسد و گروه ترکهای آذری که مکعمولا حدود یک قرن و کمتر از آن هست که در خراسان ساکن شده اند....
...رژیم گذشته بخاطر خاصیت استبدادی و استعماری خود از پرداختن به مسائل قومی و زبانی و آن هم در جهت مثبت هراس داشته و اصولا با مسائل قومی و زبانی به صورت یک تابو برخورد می کرده است. تلاش بی وقفه 50 ساله رژیم پهلوی در یکسان سازی اقوام و فرهنگ های ایران هر چند که در کوتاه مدت نتایج ظاهرا پر ثمری را برای استبداد و استعمار در بر داشت، اما در بلند مدت عوارض و عواقب ناگواری را بر کشور تحمیل کرد. این خاصیت رژیم های استبدادی و زیر سلطه است که فرهنگ های اقوام و زبانهای مختلف رایج در مملکت خود را نفی کنند. این سیاست تقریبا در همه جای جهان به شکست انجامیده است. حتی مسائل قومی، زبانی و مذهبی در طول چندین دهه تحت کنترل باشد، باز هم مردم در فرصتهای مناسب خواستهای خود را ابراز می دارند. هر چه کنترل بیشتر باشد، خواستها با خشونت بیشتری همراه است. ارمنستان شوروی نمونه بارز این مدعاست.
در اداره امور می بایست مواردی را در رابطه با مسائل قومی و زبانی در نظر داشت که برخی از آنها بدین شرح است:
1- حال که تقسیمات کشوری در جریان است(سال 1367)، برای تعیین محدوده های روستاها، بخشها و شهرستانها مسائل قومی و زبانی را باید بعنوان یکی از فاکتورها و عوامل مهم در نظر گرفت.
2- در انتخابات شوراهای اسلامی روستاها بایستی مسائل قومی و زبانی را مورد مطالعه قرار داد...
3- کلیه ارگانهای ذیربط باید در موقع دادن نمایندگی های مختلف، شرکتهای تعاونی، برگزیدن روسای شرکتهای تعاونی، توزیع کالای مختلف و اعطای وام به مسائل قومی و زبانی توجه داشته باشند...
4- ...در مسائل تبلیغی می بایست فرهنگ، آداب و سنن ویژه قومی رعایت گردد. بعلاوه می بایست ریزه کاریهای زبانی مورد توجه قرار گیرد.
...مساله آموزش و پرورش مهمترین مشکلی است که در رابطه با مسائل قومی و زبانی مطرح می باشد. معیار ما درباره اینکه مثلا روستایی فارس زبان و یا کرد زبان و یا فارس و کرد زبان این بوده است که یک کوردک در ابتدای شروع اول دبستان به چه زبانی صحبت می کند. اگر کودک فقط فارسی بداند ما اورا فارس زبان و اگر فارسی و کردی بداند ما او را فارس و کردی زبان تلقی کرده ایم...
در رابطه با مسائل زبانی و آموزش و پرورش مطالب زیادی تا به حال منتشر شده و وزارت آموزش و پرورش نیز در جریان دقیق امر است و تابه حال طرح ها و برنامه هایی هم وجود داشته که اجرا نشده است.
وقتی کودک 7 ساله ای فارسی نمی داند و به کلاس اول می رود و مجبور هست هم خط بیاموزد و هم زبان، با مشکلات زیادی روبرو می گردد که نتیجه آن یا فرار از مدرسه است و یا مردودی. اگر توجهی به آمار و درصد قبولی دانش آموزان در خراسان شمالی بکنیم، متوجه می شویم که بالاترین افت تحصیلی مربوط به بخشهایی است که درصد دانش آموزان با زبانهای مختلف در آن زیاد است. البته مردود و یا قبول شدن مربوط به عوامل متعدد، اقتصادی، اجتماعی و روانی است. ولی این مسئله که بالاترین درصد مردودی مربوط به مناطقی است که بیش از 99 درصد دانش آموزان فارس زبان هستند امری اتفاقی نیست.
همان گونه که گفته شد درصد مردودی و قبولی دانش آموز مربوط به عوامل متعددی است که یکی از آنها عوامل زبانی است. درصد قبولی نواحی 3 و 4 مشهد که به احتمال زیاد از نظر زبانی با هم همگونی دارند در جدول آورده شده است تا بیانگر اعتراف ما به اهمیت سایر مسائل باشد. لکن عامل زبان یکی از عوامل عمده و سرنوشت ساز در مردود و یا قبول شدن دانش آموز بوده و هست و خواهد بود.
وقتی بیش از 51 درصد دانش آموزان مقطع ابتدایی در بخش کلات نادری در کلاس مردود می شوند، چه سرمایه مادی و نیروی انسانی بزرگی به هدر رفته است؟ عدالت اجتماعی و روح اسلامی و جلوگیری از اسراف در سرمایه های مادی و نیروی انسانی جامعه به ما حکم می کند در امر آموزش و پرورش به مساله زبان به طور جدی توجه کنیم و برای تواحیی که زبانهای غیر فارسی در آن ها رواج دارد برنامه های ویژه ای در نظر بگیریم. این سخن تازه ای نیست و تکرار مکررات است. ولی اگر جامعه می خواهد از همه امکانات و نیروهای انسانی خود بهره ببرد و در عین حال مخارج بیهوده ای را صرف کسانی که در آخر سال به علت مشکلات مربوط به زبان در کلاس مردود می شوند نکند. باید راه حل های مناسبی برای این مشکل اساسی بیابد و از سیاستهای یکسان سازی زبانی و قومی که خاص کشورهای زیر سلطه و استعماری و استبدادی است و با روح اسلامی مغایرت دارد دوری کند.
امید آن است که چاپ نقشه پراکندگی زبانها در روستاهای شمال خراسان کمکی به پژوهشهای مربوط به شناخت گروههای قومی این ناحیه باشد.

محل درصد زبانی دانش آموزان(66-56) درصد قبولی (66-56)
فارسی کردی ترکی لری در خرداد درخرداد و شهریور
کلات نادری 31.2 14.6 42.7 11.5 31.11 48.32
قوچان 15 51 34 -- 31 59
سرولایت 75.2 22.6 22.6 -- 55.94 78.66
کاشمر 99.9 -- -- -- 71.73 84.74
گناباد 99.9 -- -- -- 69.52 85.71
بشرویه 99.9 -- -- -- 80.8 93.2
ناحیه چهار مشهد ؟ ؟ ؟ ؟ 65.95 75.85
ناحیه سه مشهد ؟ ؟ ؟ ؟ 74.65 95.78

درصد روستاهای برخی از شهرستان های خراسان به نقل دکتر پاپلی یزدی
فارسی ترکی کردی ترکی فارسی فارسی کردی ترکی کردی فارسی ترکی کردی ترکمنی تاتاری بربری
بجنورد 56 17 44 32 127 4 108 14 1 --
درگز 57 34 26 15 15 17 23 1 -- --
قوچان 17 22 60 40 38 90 160 1 2
مشهد 1003 -- 5 12 150 -- -- -- -- --
شمال خراسان 1133 73 135 99 330 111 291 16 1 2
درصد نسبت به کل خراسان 49.69 3.20 5.97 4.34 14.47 4.86 12.76 0.7 0.04 0.087

منبع: فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال سوم شماره 2 ، پاییز 1376، دکتر محمد حسین پاپلی یزدی